Application of thermoluminescence in Iran: Dating of pottery samples of Iran National Museum

گرمالیانی (ترمولومینسانس)، نور منتشر شده از مواد معدنی در اثر حرارت دادن آنها تا دمای حدود C° 500 است. به‌منظور به‌کارگیری گرمالیانی در سن‌یابی، از دانه‌‌های معدنی کوارتز و فلدسپار موجود در مواد استفاده می‌‌شود. این دانه‌‌ها به‌صورت مقدارسنج (دُزی‌متر) عمل می‌‌کنند، یعنی قادر به جذب تابش یونیده‌کننده‌ای هستندکه در معرضش قرار گرفته‌اند. این تابش از واپاشی عنصر‌های پرتوزای– اورانیم ، توریم، روبیدیم و پتاسیم- موجود در طبیعت، به‌علاوه تابش‌های کیهانی حاصل می‌‌شود.
وقتی دانه‌‌های معدنی در معرض گرمای شدید قرار می‌‌گیرند، همة سیگنال گرمالیانی که قبلا درآنها ذخیره شده است، از بین می‌‌رود. بنابراین ساعت درخشایی صفر می‌‌شود. هنگامی‌که این دانه‌ها دوباره در معرض تابش‌های پرتوزا قرار می‌‌گیرند، سیگنال گرمالیانی در آنها ذخیره می‌شود و با زمان افزایش می‌‌یابد. به‌منظور سن‌یابی در آزمایشگاه، نیاز به اندازه‌گیری مقدار معادلِ مقدار طبیعی و نرخ مقدار سالانه است. مقدار معادلِ مقدار طبیعی از اندازه‌گیری سیگنال گرمالیانی ذخیره شده به‌دست می‌‌آید. نرخ مقدار عبارت است از مقداری که دانه های معدنی ظرف یک سال در خود ذخیره می‌‌کنند. از تقسیم مقدار معادلِ مقدار طبیعی بر نرخ مقدار، سن نمونه به‌دست می‌‌آید.
سن‌یابی به روش گرمالیانی در سال‌های 1960-1970، با تعیین سن سفال و سایر مواد گرم شده باستان‌شناسی، شروع شد و پس از آن در دیگر شاخه‌های دانش مانند دیرین‌زلزله‌شناسی، دیرین‌اقلیم‌شناسی، زمین‌شناسی، باستان‌شناسی، جغرافیا و مانند آن مورد استفاده قرار گرفت. برای مثال از آن در باستان‌شناسی به‌منظور تعیین سن و اصالت ظروف سفالی، آجر، کاشی و مانند آن استفاده می‌‌شود. در دیرین‌اقلیم‌شناسی، با سن‌یابی رسوبات می‌‌توان داده‌های ثبت شده جامعی از وضعیت آب و هوای کره زمین در گذشته فراهم کرد که به درک دیرین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اقلیم‌شناسی منطقه‌ای و جهانی کمک می‌‌کند(فتاحی و همکاران، 2007). در دیرین‌زلزله‌شناسی از گرمالیانی در سن‌یابی زلزله‌های گذشته،‌ تعیین نرخ حرکت گسل و دوره بازگشت استفاده می‌‌شود(فتاحی، 2009).
ایران کشوری باستانی و زلزله‌خیز است،‌ لذا بسیاری آثار باستانی و تمدن‌های دیرین ممکن است دراثر زلزله یا سایر حوادث طبیعی از بین رفته باشد. سن‌یابی می‌‌تواند وسیله ارتباط دیرین‌زلزله‌شناسی، دیرین‌اقلیم‌شناسی و باستان‌شناسی در ایران باشد. لذا روش‌های سن‌یابی، به‌ویژه گرمالیانی،‌ برای متخصصان و دانشجویان جغرافیا،‌ باستان‌شناسی، زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی و مانند آن بسیار مهم است. با اشاره به اینکه اولین قدم درسن‌یابی گرمالیانی سفال‌ها در آکسفورد برداشته شد،‌ این مقاله ضمن توضیح نحوه تعیین سن پنج ظرف سفالین در مخزن موزه ملی ایران،‌ سن‌یابی به روش گرمالیانی را معرفی می‌‌کند.